تاریخچه هیأت امناء
درشرایط حاضر نقش محوری دانشگاه‌های درتولید علم و توسعه کشور انکار ناپذیر بوده، درچشم‌انداز بیست ساله نیز انتظارات بسیارگسترده‌ای از دانشگاهها وجود دارد.
دانشگاهها مکلف هستند هم‌سو با گسترش روزافزون علوم و فنون و تکنولوژی‌های جدید و پیشرفته درجهان و با توجه به نیازکشور، نیروی انسانی متدین و متبحر، با نشاط و فعال، بالنده ومتفکر با توجه به نیازکشور تربیت کنند، علاوه برآن به تولید علم و بویژه علم بومی همت گمارند. بنابراین اداره امور دانشگاهها به‌عنوان مغز متفکر جامعه باید قوانین ومقرراتی با ویژگی‌های متفاوت از سایر دستگاه‌ها داشته باشد. قانون تشکیل هیأت امناء به همین منظور درشورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسیده و تا حد زیادی اختیارات ویژه‌ای به دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی داده است. اما به دلیل نهادینه نشدن این تفکر در سایر دستگاه‌ها مشکلاتی را جهت استفاده مطلوب از قانون مذکور فراهم آورده است .
تصویر ماده 49 قانون برنامه پنج ساله چهارم توسعه و ماده 20 قانون برنامه پنج ساله پنجم توسعه راه را برای اداره امور دانشگاه با ویژگی‌های فوق هموار نموده است لیکن می‌بایست تلاش گسترده‌ای جهت عملیاتی شدن این ماده قانونی با حفظ رعایت سیاست‌ها و قوانین وزارت متبوع صورت پذیرد.در بند «ب» ماده 20 قانون برنامه پنجم توسعه به شرح ذیل بر اختیارات هیأت امناء دانشگاهها افزوده شد:
دانشگاهها، مراکز و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی و فرهنگستان‌هایی که دارای مجوز از شورای گسترش آموزش عالی وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سایر مراجع قانونی ذیربط می‌باشند. بدون الزام به رعایت قوانین و مقررات عمومی حاکم بر دستگاه‌های دولتی به ویژه قانون محاسبات عمومی، قانون مدیریت خدمات کشوری، قانون برگزاری مناقصات و اصلاحات و الحاقات بعدی آنها و فقط در چارچوب مصوبات و آیین‌نامه‌های مالی، معاملاتی و اداری– استخدامی- تشکیلاتی مصوب هیأت امناء که حسب مورد به تأیید وزارت وزراء علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و در مورد فرهنگستان‌ها به تأیید رییس جمهور می‌رسد، عمل می‌نمایند. اعضاء هیأت علمی ستادی وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز مشمول حکم این بند هستند. حکم این بند شامل مصوبات، تصمیمات و آیین نامه‌های قبلی نیز می‌گردد و مصوبات یاد شده مادامی که اصلاح نگردیده به قوت خود باقی هستند.
تبصره1- هرگونه اصلاح ساختار و مقررات مالی- اداری، معاملاتی، استخدامی و تشکیلاتی دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی دولتی و همچنین فرهنگستان‌های تخصصی فقط مشمول مفاد این بند است.
تبصره2- اعتبارات اختصاص یافته از منابع عمومی دولت به این مراکز و مؤسسات کمک تلقی شده و بعد از پرداخت به این مراکز به هزینه قطعی منظور و بر اساس بودجه تفصیلی مصوب هیأت امناء و با مسئولیت ایشان قابل هزینه است.
از تأسیس اولین مؤسسه آموزش عالی درایران حدود 107 سال و ازتشکیل اولین هیأت امناء حدود 42 سال می‌گذرد در زیر به تاریخچه هیأت امناء در قبل و بعد ازانقلاب اسلامی پرداخته می شود .
الف ) هیأت امناء قبل ازانقلاب اسلامی :
ازسال 1340 یعنی قبل از تأسیس وزارت علوم وآموزش عالی زمزمه‌های هیأت های امناء دانشگاهها مؤسسات آموزش عالی به صورت‌ها وترکیب‌های متفاوت و پراکنده به گوش می رسید. از جمله درسال 1339 در اساسنامه دانشگاه ملی سابق (شهید دکتر بهشتی) هیأت امناء به‌عنوان رکن اصلی دانشگاه به تصویب رسید اما دانشگاه شیراز براساس قانون تأسیس دانشگاه مصوب سال 1342 جزء اولین دانشگاه‌هایی بود که دارای هیأت امناء گردید. سپس دانشگاه صنعتی شریف درسال 1344 هیأت امناء خود را تشکیل داد. سرانجام درسال 1346 دانشگاه تهران نیز دارای هیأت امناء گردید. دراسفند سال 1350 قانون هیأت‌های امناء مؤسسات عالی علمی و دولتی از تصویب مجلسین وقت گذشت، که پایه و اساس آن، قانون تشکیل و اختیارات هیأت امناء دانشگاه تهران بود طبق آن، هیأت‌های امناء دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی دولتی با رعایت قانون تأسیس وزارت علوم وآموزش عالی به صورت یکنواخت و هماهنگ تشکیل می‌گردید. اعضای هیأت امناء مرکب از وزیر علوم و آموزش عالی یا نماینده تام‌الاختیار وی، 8 نفر ازشخصیت‌های محلی و کشوری که بتواند نقش موثری در توسعه موسسه مربوط داشته باشند، بودند. ضمناً در مؤسسات آموزش عالی خارج از پایتخت استاندار مربوط نیز عضویت داشت در مؤسسات علومی وابسته به وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دیگر وزیر یا مسئول مربوط علاوه بر وزیر علوم به اقتضاء سمت خود ریاست و یا عضویت هیأت امناء را داشتند. روسای مؤسسات عالی بدون حق رأی در جلسات شرکت داشتند. وزارت علوم و آموزش عالی می‌توانست مقررات این قانون را در صورت اقتضاء در هر یک از مؤسسات عالی پژوهشی دولتی دیگر و یا مؤسسات عالی علمی دیگری که به نحوی از انحاء از کمک دولت استفاده می‌نمودند به اجرا بگذارد. بر اساس اصلاحیه قانون هیأت امناء مصوب سال 1350 که در مرداد ماه 1353 به تصویب رسید، وزارت علوم و آموزش عالی مکلف گردید. برای هر یک از دانشگاه‌های دولتی و غیردولتی و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی دولتی هیأت امنایی با ترکیب وزیر علوم و آموزش عالی یا نماینده تام‌الاختیار او وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامه و بودجه یا نماینده تام‌الاختیار او، دبیر شورای مرکزی دانشگاهها و مؤسسات آموش عالی، چهارتن از شخصیت‌های بصیر و مطلع که نقش موثری در توسعه موسسه مربوطه داشته باشند، تشکیل دهد. در دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی خارج از پایتخت استاندار و رئیس انجمن شهر مربوط نیز عضو هیأت امناء بودند.در مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی وابسته به سایر وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی وزیر یا مسئول دولتی نیز به اقتضای سمت خود ریاست یا عضویت هیأت را داشتند. رؤسای دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی بدون حق رأی در جلسات شرکت داشتند.هیأت‌های امناء دانشگاهها به‌تدریج با ترکیب شرح وظیفه فوق ایجاد و شروع به‌کار نمودند.
ب) هیأت امناء بعد از انقلاب اسلامی:
پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی در کشور در اسفند سال 57 تمامی هیأت‌های امناء دانشگاهها به استناد لایحه قانونی مربوطه منحل گردید. لیکن برای جلوگیری از رکود اداره امور دانشگاهها و مؤسسات تحقیقاتی هیأتی مرکب از وزیر علوم و آموزش عالی، وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامه و بودجه و وزیر طرح‌های انقلاب تشکیل وتصمیم‌گیری در کلیه موارد فوق را به‌عهده گرفت. آن هیأت بعدها به هیأت سه نفره جانشین هیأت امناء معروف گشت که متشکل از وزیر علوم و آموزش عالی و رئیس سازمان برنامه و بودجه یا نمایندگان تام‌الاختیار آنان و آقای دکتر یدالله سحابی (عضویت با نام ) بود.هیأت سه نفره فوق‌الذکر از اسفند سال 57 تا پایان سال 69 طی سی و نه جلسه تلاش نمود تا درباره مسائل و مشکلات مالی، اداری، استخدامی و سازمانی دانشگاهها در چهار چوب قوانین و مقررات مربوطه تصمیم گیری‌های لازم را بعمل آورند. هیأت سه نفره مذبور فعالیت‌های خود را از طریق کمیته‌های کارشناسی اداری، مالی و بررسی و تجدید نظر و تدوین قوانین، آئین نامه استخدامی پیگیری و سازماندهی می‌کرد.با گسترش کمی آموزش عالی و تأسیس دانشگاهها و دانشکده‌های مختلف در اقصی نقاط کشور و همچنین افزایش شمار دانشجویان و توجه به پژوهش در سطوح بنیادی و کاربردی و توسعه‌ای و افزایش نیازها و خواسته‌ها و سایر عوامل موجب گردید اندیشه احیاء و شکل‌گیری مجدد هیأت امناء دانشگاهها با هدف اعطای استقلال بیشتر در سیاست‌گزاری و تصمیم گیری بروز نماید. مسئولان عالی رتبه وزارت فرهنگ و آموزش عالی بر آن شدند تا قانون تشکیل هیأت‌های امناء دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی را تنظیم نمایند و نهایتاً در جلسات 181 و 183 مورخ 9 و 23/12/1367 شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید و مقرر گردید مواد 8، 9 و 10 آن طی لایحه‌ای جهت تصویب به مجلس شورای اسلامی تقدیم گردد.
لازم به ذکر است تا پایان سال 1369 به رغم تصویب قانون تشکیل هیأت‌های امناء مذکور در سال 1367 به موجب ماده 11 آن کماکان هیأت سه نفره جانشین هیأت امناء به فعالیت خود ادامه داد. در بهمن ماه سال 1369 قانون نحوه انجام امور مالی و معاملاتی دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و تحقیقاتی به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید که در تاریخ 26/10/1369 شورای نگهبان آن را تأیید نمود. متعاقب آن دانشگاه‌های وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به ایجاد هیأت‌های امناء در دانشگاهها و مؤسسات علمی و تحقیقاتی وابسته همت گماشتند.در حال حاضر در دانشگاهها و مؤسسات آموزشی و پژوهشی وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی 51 هیأت امناء شکل گرفته است. ضمناً برای دانشکده‌های جدید که در سال 1392 و بعد از آن بودجه مستقل خواهند داشت نیز هیأت امناءاستقرار خواهد یافت.خاطر نشان می‌سازد که دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله، دانشگاه شاهد، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه علوم پزشکی ارتش، دانشگاه امام حسین (ع)، انستیتو پاستور ایران، مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ایران و مؤسسه سرم و واکسن‌سازی رازی نیز دارای هیأت امناء می‌باشند.
نکته دارای حائز اهمیت آنکه با تصویب ماده 49 قانون برنامه پنج‌ساله چهارم توسعه کشور از ابتدای سال 1384 دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی دولتی صرفاً براساس آئین‌نامه‌ها و مقررات اداری، مالی، استخدامی و تشکیلات خاص، مصوبات هیأت‌های امناء مربوطه که به تأیید وزرای علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی حسب مورد می‌رسد بدون الزام به رعایت قانون محاسبات عمومی، قانون استخدام کشوری و سایر قوانین و مقررات عمومی اداری، مالی و استخدامی اداره شده که با تأکید این مهم در قانون برنامه پنج‌ساله پنجم توسعه "بند ب ماده 20" نقش هیأت‌های امناء و استقلال دانشگاهها پررنگ‌تر گردیده است. ضمن آنکه اعتبارات این مؤسسات کمک تلقی شده و پس از پرداخت به هزینه قطعی منظور می‌گردد.
این مواد قانونی برنامه‌ها که مصوب مجلس محترم شورای اسلامی می‌باشد می‌تواند به‌عنوان نقطه عطفی جهت افزایش کارایی هیأت‌های امناء و استقلال دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی تلقی شود. مشروط بر آنکه ساختار لازم جهت تحقق این ظرفیت قانونی در دانشگاهها و ستاد وزارتخانه‌های مرتبط ایجاد گردد. در همین راستا نیز در سال 1390 کلیه دانشگاهها و مؤسسات در ساختار خود واحدی ستادی در حوزه ریاست مؤسسه به‌نام دبیرخانه هیأت امناء با تصویب هیأت امناء خود و تأیید و ابلاغ وزارت بوجود آوردند تا به عنوان بازوی ارتباطی بین اعضای اصلی، مسئولین دانشگاه و وزارت متبوع بوده و هماهنگی‌های لازم را برای پویایی هیأت امناء و اجرایی شدن مصوبات بوجود آورند.